Х.Бөхтулга. KH.Bukhtulga ...зураг

Сэтгүүлзүйн үүрэг

   Ñýò㯯ë ç¯éí ¯¯ðýã

                ÎÍÌÕ õýðýãëýã÷äèéí óõàìñàð çàí òºëºâèéã çàëàõ, íèéãìèéí áàðèìæàà áîäèò ¿íýí áàéäëûã çºâ òóñãàõ, òýð÷ëýí “Èðýýä¿éä õ¿ðýõ” òóõàé òºñººëºë, ò¿¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìûí òóõàé, èðãýäèéí àìüäðàëûí áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëîõ àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäýëòýé õàðüöàõ òîäîðõîé àðãà çàìûã áîëîâñðóóëàõ. - Ýíý á¿õýí íü ñýòã¿¿ë ç¿éí îð÷èí ¿åèéí ¿¿ðýã ìºí. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ìýäýýëëèéí òºðõ áàéäëààñ ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðãèéí òóõàé àñóóäàë ðóó îðîõ øóóä çàì ãàð÷ áàéãàà áºãººä ó÷èð þóí õýìýýâýýñ ¿¿ðãèéí ÷èãëýëèéã äàìæèí àëèâàà ¿çýãäýë þìñûí ¿éë àæèëëàãààíû òºðºë ç¿éëèéí øèíæ ÷àíàð òîäîðõîéëîãääîã áèëýý. Æèøýý íü: õàìãèéí ýíãèéí þìñ øèðýý áàéíà. Øèðýý áîë ãýðèéí òàâèëãà, ò¿¿íèéã áè÷ãèéí, ãàë òîãîîíû, õîîëíû, àðèóí öýâðèéí ºðººíèé øèðýý ãýæ îëîí çîðèóëàëòààð àøèãëàæ áîëíî. ¯¿íèéã æèøýæ ¿çâýë ñýòã¿¿ë ç¿éí ýíý ÷èãëýë íü õîîðîíäîî ñàëøã¿é õîëáîîòîé îëîí ¿¿ðãèéã íýãòãýæ áàéäàã áèëýý.

Ñýòã¿¿ëç¿éí ¿¿ðãèéí åðºíõèé øèíæ áàéäàë

                Ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðýã ãýäýã áîë ò¿¿íèé íèéãìèéí äîòîð ã¿éöýòãýæ áóé îëîí òîîíû çîðèëòûí öîãöîëáîð ¿éë àæèëëàãàà þì. Àëèâàà õ¿í ºìíºº çîðèëãî òàâèõäàà ýõëýýä çîðèëãî ÷èãëýë  äàðàà íü ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëýõ àæëûí àðãà õýðýãñýë áèåë¿¿ëæ á¿òýýõ àæèë, ¿ð ä¿í ãýñýí á¿ä¿¿â÷ ãàðãàí ¿çäýã. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðãèéã ìºí ë çîðèëãî ÷èãëýë, àæëûí àðãà õýðýãñýë á¿òýýæ  áèåë¿¿ëýõ ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿í ãýñýí áàéäëààð òîìú¸îëîí ãàðãàæ áîëíî. Èíãýõýä çîðèëãî ãýäýã íü óðüä÷èëàí õàðñàí õ¿ðýõ ¸ñòîé ¿ð ä¿íä çîõèñòîé õýðýãñëèéí òóñëàìæòàé à÷ õîëáîãäîë èõòýé ¿íý öýíýòýé ìýäýýëýëä õ¿ð÷ áîëíî. Õ¿ðýõ ¸ñòîé ¿ð ä¿í íü çîðèëãî ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãààãààð òîäîðõîéëîãääîã áîë ò¿¿íèéã áèåë¿¿ëæ ã¿éöýòãýõèéí òóëä õ¿ð÷ áîëîõ ¿ð ä¿í ãýæ þó áîëîõ òóõàé òºñººëºëòýé áàéõ õýðýãòýé. Ñýòã¿¿ë ç¿éí õ¿ð÷ áîëîõ ¿ð ä¿í çîðèëãî þó áàéæ áîëîõ âý. Ñýòã¿¿ë ç¿éí õ¿ð÷ áîëîõ ¿ð ä¿í íü íèéãìèéí òîãòîëöîîã áà ºðãºí ìýäýýëýëýýð ¿éë÷ëýõ ÿâäàë ìºí. Õýðýâ ñýòã¿¿ë ç¿éí ìýäýýëýë õ¿ðýõ ãàçàðòàà,õàÿãëàñàí õýðýãëýã÷äýäýý õ¿ðýõã¿é áîë òýð ÿìàð ÷ çîðèëãîä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë àæèëëàãààíû ìºí ÷àíàðò äàðààõè àñóóëò õýíä, ÿàõ ãýæ?  õýìýýí òàâüæ áîëíî. Õýðýâ õýíä ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëàõ ãýâýë íèéãìèéí òîãòîëöîîíä îðæ áóé ñýòã¿¿ë ç¿éãýýð äàìæèí ìýäýýëëèéí óðñãàë íèéãìèéí òîãòîëöîîíä á¿õýëä íü áàñ ºðãºí èõ àóäèòîðèä õ¿ð÷ áàéíà ãýñýí ¿ã. Òýãâýë ÿàõ ãýæ õ¿ðãýæ áàéíà? Ãýâýë íèëýýä äýëãýðýíã¿é òàéëáàð ä¿í øèíæèëãýý øààðäàíà. ªðãºí àóäèòîðè áîëîí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû á¿õ õ¿ðýýã ìýäýýëëýýð õàíãàõ, òýäíèé ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã õàíãàõ ¿¿ðýã ÎÍÌÕ-ä îíîãäîæ áàéãàà þì.

                Ñýòã¿¿ë ç¿éí íèéãìèéí çàõèàëãà, ¿¿ðãèéã íèëýýä íóõàöòàé àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé þì. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðãèéí á¿õ îðîí çàé, õàðèëöàí ¿éë÷èëãýý, îëîí ÿíçûí õýëáýð òºðëèéã àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé. ×óõàì èéì òîõèîëäîëä ñýòã¿¿ë÷ íèéãýìä ñýòã¿¿ë ç¿é íèéãýìä ÿìàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé áîëîõûã óõàìñàðëàæ, ÎÍÌÕ-èéí ¿éë àæèëëàãààíä ººðèéí áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëæ, ñîíãîæ àâñàí àæèë ìýðãýæëýý òºãñ òºãºëäºð ýçýìøèõ õýðýãòýé áîëîõûã îéëãîíî. Ýíýõ¿¿ ¿¿ðãýý ìýäýæ ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ ìýäëýã îëæ àâàõ íü ñýòã¿¿ë÷èéí òýðã¿¿í çýðãèéí çîðèëò ìºí. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ýíý ¿¿ðãèéí îðîí çàé ìàø ºðãºí öààøèä ìýäýýëëèéí ¿¿ðýã ºñºõºä óÿëäàí ºðãºæèæ ìýäýýëëèéí ýðèíä øèëæèæ óëìààð, îëîí íèéòèéí ìýäýýëýëèéí õýðýãñëèéí ºñºëò óëàì ò¿ðãýñíý. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðýã íü õ¿í òºðºëõòºíèé ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýëáýðèéí õóâüä ìºí ë îëîí ÿíç. Îð÷íîî òàíüæ ìýäýõ õ¿í òºðºëõòºíèé ¿íýí çºâ ç¿éëñèéã áàðèìòàëæ áîëîâñðóóëàõ áèå õ¿íèéã õºãæ¿¿ëýõ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ñî¸ë äýëãýð¿¿ëýõ íèéãìèéí õºãæëèéí ¿éë ÿâöûã óäèðäàí çàëàõàä òîõèðóóëæ õÿíàõ áà ¿¿íä îðîëöîõ õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí õàìãààëàëä îðîëöîõ, òýäíèéã ìýäýýëëýýð õàíãàõ, õ¿í àìûã àìðààõ, áóõèìäàë òàéëàõ õºã溺õ îð÷èí áèé áîëãîõîä ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðýã öàãëàøã¿é èõ þì. Äýýð äóðäñàí ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðýã íü ýä¿ãýý ñýòã¿¿ë÷äèéí ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðýã ìºí áèëýý.

                ªðãºí èõ àóäèòîðè íèéãìèéí òîãòîëöîîíû á¿õ õ¿ðýý íü îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí ¿íäñýí  õýðýãëýã÷èä íü ìºí þì.

                Ñýòã¿¿ë ç¿éí õ¿ðýýíä óðüä÷èëñàí, çààâàë áàéõ ìýäýýëëèéí õàðèëöàà ¿éë÷ëýë íü ºðãºí îëîí àóäèòîðèòîé õîëáîî òîãòîîõ ÿâäàë þì. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðãèéí ãîë íü àóäèòîðèòîé òîãòîîõ õîëáîî ìºí. Ýíý íü öýâýð òåõíèêèéí øèíæ ÷àíàðòàé ìýò áîëîâ÷ òîäîðõîé óòãà àãóóëãà  ºãñºí íºõöºëä æèíõýíý ìýäýýëëèéí / êîììóíèêàöè/ ñ¿ëæýý áîëæ ÷àäíà. Ñýòã¿¿ë ç¿éí áàò áýõ õîëáîî íü ºðãºí îëîí àóäèòîðèéí ç¿ãýýñ ò¿¿íä  èòãýæ ,ººðèéí ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðñºí ¿åä ë îðøèí òîãòíîæ ÷àäíà. Õóóëèéí ¿éë÷ëýë, àóäèòîðèéí äýìæëàã àâñàí ÎÍÌÕ-èéí íýð õ¿íä, íºëºº èõ áîëîõûã ìýäýæ áîëíî. Ñýòã¿¿ë ç¿é  ìýäýýëýë õýðýãëýã÷äèéí õ¿ñýë ñîíèðõîë õýðýãöýýã áàéíãà ìýäýð÷ òîãòîîñîí õîëáîî õàðèëöààãàà ñàéæðóóëæ ìýäýýëëèéí õýðýãöýýã íü õàíãàõàä ÷èãë¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé. ͺ㺺 íýã çîðèëò íü ÎÍÌÕ íèéãìèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý õýð áèåë¿¿ëæ áàéãàà òóõàé á¿ðä àâ÷ ¿çýí ººð÷ëºí ñàéæðóóëæ, ìýäýýëýë õýðýãëýã÷äèéí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû õ¿ðýýíä õóóëü ¸ñ, íèéãìèéí òàëûí àñóóäëààð õÿíàëò òàâèõàä íü òóñàëæ áàéìààæ äºðºâ äýõ çàñàãëàëûí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ ÷àäíà. ÎÍÌÕ àëáàí òóøààëòíû òàëààð ò¿¿íèé àæëûí äóòàãäàë, íèéòèéí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõã¿é áàéãààã ø¿¿ìæëýí îãöðóóëàõ õ¿ðòýë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ýíý íü ñýòã¿¿ë ç¿éí çîõèîí áàéãóóëàõ ¿¿ðãèéí íýã þì. ªðãºí îëîí àóäèòîðèòîé  òîãòîîñîí õàðèëöàà íü ºðãºí îëíû ñàíàà áîäëûã òºëºâø¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Àóäèòîðèòîé òîãòîîñîí õàðèëöàà íü íýã ìýäýýíýýñ ýõëýýä òýäãýýðèéí åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýëä íü íºëººëºõ, íèéãìèéí áàðèìæààòàé áîëãîõ, òýäíèé çàí àðàíøèí íèéãìèéí òóëãàìäñàí àñóóäëààð ìýäýýëýëòýé áàéõûã íèéãìèéí áàðèìæààòàé ¿¿ðýã áóþó ¿çýë ñóðòëûí ¿¿ðýã õýìýýí ¿çýæ áîëíî. ÎÍÌÕ-èéí ¿çýë ñóðòëûí ¿¿ðýãòýé çýðýãöýí ñî¸ë áîëîâñðîëûí ¿¿ðýã áóé. Óëñ òºðèéí ñî¸ë, ýäèéí çàñãèéí áîëîâñðîë, çàí ñóðòàõóóí, ãîî ç¿éí õ¿ì¿¿æëèéã áèé áîëãîõ íü ÎÍÌÕ-èéí íýã ¿¿ðýã. ªºðººð õýëáýë ¿çýë ñóðòëûí ¿¿ðýã þì. Ìýäýýëëèéí áîäëîãûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ñîíèí õýâëýë, ðàäèî òåëåâèç ¿éë àæèëëàãààãàà óÿëäóóëàõ õýðýãòýé. Ñýòã¿¿ë ç¿éí íèéãìèéí çîðèóëàëò íü ò¿¿íèé ÎÍÌÕ-èéí õàðààò áóñ ñýòã¿¿ë÷èéí ¿çýë áîäîë àóäèòîðèéí ìýäýýëëèéí ýðýëò øààðäëàãà äýýð ¿íäýñëýíý. Òýãýõäýý ñýòã¿¿ë÷ ººð ººðñäèéí ¿çýë áîäëîîðîî äýâøèëòýò, õóó÷èíñàã, õàðãèñ õýðöãèé õýëáýðýýð  ÿëãàð÷, ººð ººðèéí ¿çýë áîäëîîð àóäèòîðèä íºëººëºõèéã îðîëääîã.Îëîí óðüãàë÷ ¿çëèéã çºâøººðäºã íèéãýìä ñýòã¿¿ë÷èä ¿çýë áîäëîî óðàëäóóëäàã áîëîâ÷ ñýòã¿¿ë ç¿éí àìüðàëûí áîäèò ¿íýíèé òóõàé ìýäýýëëýýð àóäèòîðèéã õàíãàõ ¿¿ðýãòýé.

¯çýë ñóðòëûí ¿¿ðýã:

                ¯çýë ñóðòàë õýìýýõ ¿ã àðâàí åñä¿ãýýð çóóíû ¿åä ¿¿ññýí òýð ¿åýñ õîéø óëñ òºðèéí ¿ãèéí ñàíä ýíý ¿ãèéã õýðýãëýõ áîëæýý. Íèéãýìä ÿíç á¿ðèéí õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ îðøèí áàéãàà íü ÿíç á¿ðèéí ñîíèðõîë áèé áîëæ, ¿¿íýýñ ¿¿äýí òýäíèé ñîíèðõîë ýðìýëçëýë, õýðãýöýýòýé óÿëäàí îëîí òîîíû ¿çýë áîäëûí óðñãàë ãàð÷ èðæ, ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áîäëûã òýýã÷ õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ ººðèéí ¿çýë áîäëîîð îëîí ò¿ìýíä íºëººëºõ òýìöýë ¿¿ñýâ. ¯çýë ñóðòàë õýìýýõ óõàãäàõóóíûã òîéðñîí òýìöýë, ìàðãààí ¿¿ñ÷ ¿çýë ñóðòëûí àìüäðàëä ýçëýõ áàéð ñóóðü ò¿¿íèé øèíæëýõ óõààíòàé õýðõýí õîëáîãäîõ, ò¿¿íèé îð÷èí ÿìàð áàéõ çýðýã àñóóäëààð îäîî õ¿ðòýë ìàðãàëäñààð áàéíà. ¯çýë ñóðòëûí àñóóäàë ò¿¿íèé ¿íýí õóäëûí çºð÷ëèéí ÿâöàä óëàì ò¿âýãòýé áîëîâ÷ ¿íýí ¿çýë ñóðòàë õóäàë áîëæ áîëîõ, íýã ¿çýë ñóðòëààñ íºãººä øèëæèæ ¿çýë ñóðòàëã¿éòýõ ÷èãëýëèéã íîìëîõ õàíäëàãà ãàð÷ áóé áèëýý. Çàðèì ¿çýë ñóðòëûã á¿ðýí ¿ã¿é õèéõ ò¿¿íèéã ýð¿¿ë ñàíàà áîäîë, áîäèò øèíæëýõ óõààíààð ñîëèõûã óðèàëæ áàéãàà þì. ¯çýë ñóðòëûã ¿ã¿é õèéõ îðîëäëîãî á¿òýëã¿é áîëæ õàðèí íèéãýì á¿õýëäýý òîâ òîä ¿çýë ñóðòëûí áàðèìæààòàé áàéõ õýðýãöýý ãàð÷ èðëýý.

                ¯çýë ñóðòàë ãýäýã áîë õ¿ì¿¿ñ áîäèò áàéäàëòàé, áèå áèåòýéãýý õàðèëöàõ íèéãìèéí àñóóäàëä ò¿¿íèéã øèéäâýðëýõ

 àðãà çàìûã ñîíãîõ, ¿çýë áîäëûí ñèñòåì áºãººä ¿éë àæèëëàãàà íü óóë ¿çýë ñóðòëûí ýðõ àøèã õýðýãöýý ñîíèðõîëûí äàãóó

íèéãìèéí õàðèëöààã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ þì óó ýðõ ç¿éã íü äýìæèõ, îëîí íèéòèéí íýãäýë óëñûí áàéóóëëàãûã õàìðàí

îðîëöóóëàõ ÷èãëýëòýé áàéíà.

                ¯çýë ñóðòàë øèíæëýõ óõààíû áà øèíæëýõ óõààíû áèø, øàøèíû, ÿçãóóðòíû äýâøèëò, õàðãèñ, õàòóó ìºðäºõ

ä¿ðýìòýé á¿ëýã õýñãèéí ¿çýë áîäîë ÷ áàéæ áîëíî. ßìàð ÷ áàéëàà ãýñýí ò¿¿íèéí ãîë öºì íü áîäèò áàéäàëòàé

õàðèëöàí íèéãìèéí á¿ëýã àíãèéí ¿çýë áîäîë áºãººä òýäãýýðèéí ýðõ àøãèéã óëñ òºðèéí íàì, ýâñýë, íèéãýìëýã

 èëýðõèéëíý.

                ¯çýë ñóðòëûí îéëãîëò íü óëñ òºð ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿é, çàí ñóðòàõóóí ,ãîî ç¿é, ã¿í óõààí, øàøèíû þì óó ø¿òëýãã¿é÷¿¿ä  õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû áîäèò áàéäàëòàé ÿàæ õàðèëöàæ áàéãààãààð èëýðõèéëýãäýíý. Æèøýý íü: øóäàðãà ¸ñ õýìýýõ ¿íýò îéëãîëòûã õ¿ëýýí àâ÷ áóé óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí õºòºëáºðèéã íèéãìèéí àëü õ¿÷ ÿëæ  äýìæèæ áàéãààãààð ¿çýë ñóðòëûí áàéäàë òîäîðõîéëîãäîíî. Òýð óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õºòºëáºðèéã äýìæñýíýýð íèéãýì äîòîð íýãäýí íÿãòðàõ, òîäîðõîé íèéãìéèí õ¿÷ äýìæèæ áàéõàä íºãºº òàëä äýìæèõã¿é áàéæ, ¿çýë ñóðòëûí ìàðãààí äýãäýæ óëìààð òàéâàí àðãààð øèéäýõ áîëîìæã¿é çýâñýãò òýìöýëä õ¿ðãýäýã. Ñýòã¿¿ë ç¿é ¿¿ñëèéí ýõýí ¿åýñýý ººðºº ¿çýë ñóðòëûí ¿éë àæèëëàãààíû òàëáàð áîëñîí áèëýý. ¯é îëîí ò¿ìýí óëñ òºðèéí àìüäðàëä òàòàãäàí îðîëöîõûí õèðýýð ¿çýë ñóðòëûí õ¿ðýýíä ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë àæèëëàãàà ºðãºæñºí þì. Íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí áàðèìæààòàé ñýòã¿¿ë ç¿é àóäèòîðèéã íýãäìýë ¿çýë áîäîë óõàìñàðòàé áàéëãàõûã ýðìýëçýæ èðñýí. Óõàìñàð áîë ãàäààä åðòºíöèéí äîòîîä çàãâàð ìîäåëü áºãººä òîéðîí áóé îð÷íû áàÿëàã ¿çýãäëäèéí èëðýë áºãººä ààð ñààð àæèë,õýñýã á¿ëýã áàðèìòààñ äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí õóóëü ç¿é õ¿ðòýë, íýã õî¸ð õ¿íèé òóõàé ÿðèëöàõààñ á¿õýë á¿òýí õ¿í òºðºëõòºíèé òóõàé ÿðèõ õ¿ðòýë öîãöîëáîð îéëãîëòûã óõàìñàð òýýæ ÿâíà. ªºðºº óõàìñàðëàõ ãýäýã íü þóíû ºìíº ººðèé㺺 òàíüæ ìýäýõ íèéãýì äýõ ººðèéí áàéð ñóóðü, ººðèéí àìüäðàëûí çîðèëãî óòãà ñîíèðõîë òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ àðãà çàìûã ìýäýõ ¸ñîé. Óõàìñàðëàõ ãýäýã íü õ¿ì¿¿ñ åðòºíöèéã òàíèí ìýäýæ, ò¿¿íä ã¿éöýòãýõ ººðèéí ¿¿ðýã, ººðèéí õýðýãöýý, ñîíèðõîë, çîðèëãî, õîîðîíäûíõîî õàðèëöààíû ñèñòåìä íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðèà òîäîðõîéëæ óëìààð çàí áàéäëàà íèéãìèéí èäýâõèòýé õ¿÷èí ç¿éë áîëãîí ÷èãë¿¿ëæ ÷àäàõàä óõàìñàðûí á¿õ óòãà îðøèíî. Óõàìñàðã¿é áàéäàë ¿çýë ñóðòëûí òºñººëëèéã áîëîâñðóóëàõ, õ¿ì¿¿ñ ººðºº áàðèìæààëàõ ÿâöàä ¿çýë ñóðòëûí ÿíç á¿ðèéí íºëººíèé ÿâöàä íèéãìèéí á¿õ òàëûí áàðèìæààòàé áîëîõûã çîðèíî.

                Õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí á¿õ òàëûí áàðèìæàà îëîõ ÿâöàä ñýòã¿¿ëç¿é ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõäýý àìüðàëûí õóâüñàë ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí ººðèéí á¿õ àðãà õýðýãñëýýð áàéíãà ìýä¿¿ëäýã þì. ×óõàìõ¿¿ ñýòã¿¿ë ç¿é ò¿ðãýí ººð÷ëºãäºæ áóé íºõöºë áàéäëûã äàãàí ºðãºí îëîí àóäèòîðèéí ñàíàë áîäëûã øèíý ¿çýë áàéäàëä òîõèðîí ººð÷ëºãäºõºä òóñëàõ ÷àäâàðòàé. Íèéãìèéí áàðèìæàà ãýäýã áîë îð÷íû íºõöºë áàéäëûã øèíæèí ÿëãàæ, íèéãìèéí ¿çýãäëèéã îéëãîæ ¿íýëýõ ÷àäâàð, ¿éë ÿâöàä õýðõýí õàíäàõ çýðýã õýëáýðýýð èëýðíý. Íèéãìèéí áàðèìæààíû ¿éë ÿâö îëîí òàëòàé, õ¿í îð÷íîî òàíüæ îéëãîõ áàðèìæàà, áîäèò áàéäàë áà õ¿ñýë çîðèëãîäîî õ¿ðýõ áàðèìæàà ãýñýí õýä õýäýí   òàë áàéäàã.

                ÎÍÌÕ-èéí ¿çýë ñóðòëûí áàðèìæààíû ¿éë àæèëëàãàà íü îëîí òàëò øèíæ ÷àíàðòàé áºãººä îëîí íèéòèéí îþóíû á¿õ òàëûã õàìàðíà. Õ¿ì¿¿ñò ìýðãýæëèéí óõàìñàð áàéæ áîëíî. Íýã ç¿éëä äàãíàí ìýðãýæñýí, íºãºº òàëààñ óõàìñàðûí õîñã¿é ÷àíàð áàéæ áîëíî. Îð÷èí òîéðíîî õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûí òóðøëàãàäàà òóëãóóðëàí îéëãîæ ìýäýõ íü íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí ¿å äàâõðàãûí òîéðîí áóé îð÷èí àìüäðàëûí ¿çýãäëèéí òóõàé, íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí íèéãìèéí ñîíèðõîë óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë çýðýãòýé õîëáîãäñîí íèéòèéã õàìàðñàí óõàìñàð áóé. Àíãè, ¿íäýñòýí, á¿ñ íóòãèéí, òèâèéí, äýëõèé äàõèíû õýìæýýíä óõàìñàðûí íèéòëýã áàéäàë íü õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí èäýâõèéã ºðí¿¿ëýõ õ¿÷èðõýã õºäºëã¿¿ð ìºí. Íèéòèéã õàìàðñàí óõàìñàð ÿíç á¿ðèéí ¿çýë ñóðòëûí õ¿÷íèé íºëººí äîð á¿ðýëäýíý. ÎÍÌÕ ººðèéí òºðõ ÷àíàðààðàà íèéãìèéã õàìàðñàí óõàìñàð òºëºâøèõºä øèéäâýðëýõ íºëººòýé þì. Íèéãìèéã õàìàðñàí óõàìñàð õàðèëöàí áèå áèåäýý õàìààðàëòàé 4 õ¿÷èí ç¿éëýýñ á¿ðäýíý.

I. åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, II. Åðòºíöèéã ä¿ðñëýí îéëãîõ, III. Ò¿¿õýí óõàìñàð, IV. Îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîë.

                 Ñýòã¿¿ë ç¿é îëîí ò¿ìíèé ò¿¿õýí óõàìñàð á¿ðýëäýõýä îðîëöîõäîî ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûí ¿¿ñýë, õ¿íèé íèéãìèéí áóé áîëñîí áà õºãæèë, ÿíç á¿ðèéí ñî¸ë èðãýíøèë, óëñ ¿íäýñòýí, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí òåõíèê çýðýã àìüäðàëûí ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäëèéí ºíãºðñºí ò¿¿õ îäîî áà èðýýä¿éòýé õîëáîî óÿëäààã õàðóóëäàã.  Óõàìñàð íü õºãæñºí õ¿í ÿìàãò óëñ îðíîî, äýëõèé äàõèíû ¿¿ñýë õºãæëèéã ìýäýð÷ åðòºíöèéí ¿¿ñýë, ººð÷ëºëò, õºãæèë, ìºõëèéã ò¿¿õýí ¿åä íü îéëãîæ áàéäàã. Àíòè÷íûé, äóíäàä çóóí, ñýðãýí ìàíäàëò, øèíý ¿å, ¿íäýñòí¿¿äèéí èõ í¿¿äýë, ñóóðüøèí áàéðøèõ ¿å, Ôðàíöûí èõ õóâüñãàë, äýëõèéí õî¸ð èõ äàéí, øàøíû áà èðãýíèé äîìîãò õ¿ì¿¿ñ Ïåðêëü, Þëèé Öåçàðü, ×èíãýñ, Ëåíèí, Ñòàëèí çýðýã ºíãºðñºí ¿åèéí ãàðàìãàé õ¿ì¿¿ñ ¿éë ÿâäëûã îëîí ò¿ìýíä óõàìñàð ñóóëãàõàä ÎÍÌÕ ¿íýëæ áàðøã¿é õóâü íýìýð îðóóëñàí.   Ò¿¿õýí óõàìñàð íü íàðèéí òºâºãòýé îëîí òàëûí áîëîâñðîëûã øààðäàíà. Ýíý íü øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õèéí ìýäëýã, óðàí çîõèîë óðëàãààñ óëáààëàí àâñàí ä¿ðñëýëèéí îéëãîëòûã áàãòààñàí áàéíà. Ò¿¿õýí óõàìñàð íü ò¿¿õýí óëàìæëàë, çàí çàíøèë,õóðèìòàëñàí ñî¸ë ìàòåðèàëûí áà îþóíû õ¿÷èí ç¿éëýýñ ãîëëîí á¿ðäýíý.Èéìýýñ ñýòã¿¿ë ç¿é íü ò¿¿õýí óõàìñàðûã ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð îëîí íèéòýä òàíèóëàõ õîñã¿é áîëîìæòîé. Õýðýâ îëîí íèéòèéí óõàìñàðûí ãîë öºì íü åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéí òóõàé îéëãîëò þì áîë ò¿¿õýí óõàìñàð íü öºìººñ á¿ðõ¿¿ëä øèëæèõ õýñýã áóþó îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîë /ÎÍÑÁ/ áºãººä îð÷èí ¿åèéí áàðèìæààíû ñèñòåì þì. ÎÍÑÁ ãýäýã áîë îð÷èí ¿åèéí àìüäðàëûí îëîí òàëò ¿çýãäýë þìñûí òóõàé îëîí íèéòèéí ºã÷ áóé ¿íýëãýý õàðèóëò þì. ÎÍÑÁ-ûã íèéãìèéí äàâõðàãûí õ¿ðýýíä ÿìàð áàéãààã ñóäàëæ áîëíî. Õ¿ì¿¿ñ ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áîäîëòîé òóëãàðìàãö ò¿¿íèé òàëàà𠺺ðèéí áîäîë ñàíàëàà èëýðõèéëæ áàéäàã. ÎÍÑÁ ãýäýã áîë îëîí íèéòèéí îþóíû óõàìñàðûí îíöãîé ñî¸ë áºãººä îäîîãèéí áîäèò áàéäëûí ä¿ð çóðàãò ºãñºí ¿íýëãýý õàðèó þì. Ñýòã¿¿ë ç¿é óõàìñàðûí õî¸ð ãîë õ¿÷èí ç¿éëä ¿éë÷èëæ áóé ÷ ãýñýí ÎÍÑÁ-ä èõýýõýí íºëººëæ, ò¿¿íèéã çàñàæ ÷èãë¿¿ëýõèéã çîðèíî. Èíãýõëýýð ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿çýë ñóðòëûí ¿¿ðýã íü ÎÍÑÁ-ûã èäýâõèæ¿¿ëýõ áà õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîä ãîëëîí àíõààð÷ îëîí íèéòèéí óõàìñàðûí á¿õ á¿ðäýë áèé áîëîõîä áîäèò áàéäëûí òàëààð Îëîí íèéòèéí óõàìñàðûí á¿õ òàëûí áàðèìæààã ºñãºæ õºãæ¿¿ëýõýä áàéíãà òóñëàæ áàéõ ÿâäàë þì. ¯çýë ñóðòëûí ¿¿ðãèéí øèíæ áàéäàë áà á¿òöèéí äàãóó ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿éë àæèëëàãààíû á¿òýýë÷ õýëáýð íü íèéòëýë þì. Íèéòëýë íü àìüäðàëûí øèíý ¿çýãäëèéí òàëààð áîäèò àìüäðàëûã çºâ ç¿éòýé òóñãàæ ÎÍÑÁ-ûã áàéëäàí àâàõ çîõèñòîé õýëáýð ìºí. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÷èãëýëèéí á¿òýýë íü åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë á¿ðýëäýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýäýã áºãººä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ã¿í ä¿ãíýëòã¿éãýýð äýýðõ çîðèëòûã áèåë¿¿ëýõ áîëîìæ áàéõã¿é. Åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä åðòºíöèéí òóõàé ã¿íçãèé îéëãîëò ºãºõ ,áàéãàëü áà õ¿í òºðºëõòíèé îðøèí áàéõ ç¿é òîãòëûí çàéëøã¿é øèíæ ÷àíàðûã îéëãóóëàõ õýðýãòýé þì.Áàéãàëü äýëõèé õ¿í òºðºëõòíèé àìüäðàëûí ç¿é òîãòëûã îéëãîõûí çýðýãöýý ò¿¿íèé ãîî ñàéõàí,ºí㺠áóäàã,óð õèéöèéã ä¿ðñëýí îéëãóóëàõ ÷àäâàð ÎÍÌÕ-ä áèé. Ò¿¿õýí óõàìñàðûã á¿ðä¿¿ëýõýä íèéòëýëèéã ãîëëîí àøèãëàäàã áºãººä íèéòëýë íü óðàí ñàéõíû áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýëèéã õîñëîí õýðýãëýæ ìýäýýëýë ºãºõºä òîõèðîìæòîé õýëáýð þì.

Ñýòã¯¯ë  ç¯éí  ñî¨ë áîëîâñðîëûí  ¯¯ðýã:

                ¯¿íä ñî¸ë, ¿çýë ñóðòëûí ¿¿ðýãòýé ìàø îéðõîí. ¯çýë ñóðòëûí ¿¿ðãèéí ¿éë àæèëëàãààíû íèëýýä õýñãèéã ñî¸ë áîëîâñðîëûí ¿¿ðýã ýçýëäýã. Ñî¸ë ãýäýã íü áîëîâñðóóëàõ, õºãæ¿¿ëýõ, á¿òýýõ ãýñýí óòãàòàé. Õ¿í òºðºëõòºíèé õºãæëèéí ÿâöàä õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû õýëáýð, øèíæ ÷àíàð, õ¿í òºðºëõòºíèé îþóí ñàíààíû áà ìàòåðèàëûí ¿íýò ç¿éëñýýñ îðäîã. Ñî¸ëûí ò¿âøèí áîë õ¿íèé ººðèéíõ íü áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã èëòãýäýã. Õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíû õýëáýð á¿ð á¿ãä ñî¸ëûí õ¿ðýýíä áàãòäàãã¿é, æèíõýíý ñî¸ë áîëæ ÷àäàäãã¿é. Æèíõýíý ñî¸ë ãýäýã íü íèéò õ¿í òºðºëõòºíèé á¿òýýñýí ¿íýò ç¿éë, óëàìæëàë íü æèíõýíý ñî¸ë þì. Ñî¸ëä õàðø ç¿éë íü ÷ºëººòýé ñýòãýõ ÿâäëûã ìºðäºí ìºøãèõ, øàøèíû áà óëñ òºðèéí õýò äàâðàãñäûã õ¿í òºðºëõòºíèé ñî¸ëûí õýìæýýíä îðóóëæ àâ÷ ¿çäýãã¿é þì. Ñî¸ë áîëâñðîëûí ¿¿ðýã ãýäýã íü õ¿í òºðºëõòºíèé õóðèìòëóóëñàí ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éë õ¿ì¿¿ñèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ ÿâäàëä òóñ áîëæ áàéãàà ñî¸ëûí á¿õ õýëáýðèéã ñóðòàë÷èëàõ ÿâö þì. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿çýë ñóðòëûí ¿éë àæèëëàãàà áîë îëîí ò¿ìíèé óõàìñàð á¿ðýëäýí òîãòîõîä ÷èèãë¿¿ëñýí /åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, åðòºíöèéã îéëãîõ ¿çýë, îëîí ò¿ìíèé ñàíàà áîäîë/ íèéãìèéí õýñýã á¿ëýã õ¿í áà õóâü õ¿í, íèéò àðä ò¿ìýí, íèéãìèéã á¿õýëä íü ñî¸ëûí òàëààð ¿çýë áîäëîîð òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé þì.

¯çýë ñóðòëûí ¿éë àæèëëàãààíû ÿâöàä õ¿ì¿¿ñèéí ñî¸ëûí áàéäëûã á¿ðýëä¿¿ëýí òîãòîîõ, õ¿ì¿¿ñèéã íèéãìèéí èäýâõòýé

 ¿éëñò ÷èãë¿¿ëýõ, èðãýíèé èäýâõèò áàéäëûã áèé áîëãîõîä ÷èãë¿¿ëýí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ýðõ ç¿éí ñî¸ëûí ¿éë

 àæèëëàãààã àëü áîëîõîîð ñóðòàë÷èëæ ºãºõ ãîë ¿¿ðýãòýé þì. Ñýòã¿¿ë ç¿éí ñî¸ë áîëîâñðîëûí ¿¿ðýã íü õàòóó òîãòñîí

 ä¿ðýì æóðàì ãýæ áàéõã¿é. Õàðèí ò¿¿íèé çîðèëãî íü õ¿íèé äîòîîä åðòºíöèéã áàÿí áîëãîõîä ÷èãëýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Èéìä õ¿í ñî¸ëûí ÿìàð íýã õýëáýðèéã îëæ ýçýìøèõèéã ÎÍÌÕ-ýýð àëáàäàí òóëãàõ  áèø õ¿í ººðºº ñî¸ëûí îéëãîëòûí ñîíãîëòîî õèéõ ¸ñòîé. Èéìä ñýòã¿¿ë÷ õ¿í àóäèòîðèéí ñîíèðõîë õ¿ñëèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ìýäýý ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéõ õýðýãòýé. Íèéãýì äýõ ñî¸ëûí õ¿ðýýíèé òýðã¿¿í ýãíýýíä:

                1. Óðàí ñàéõíû ñî¸ë - óòãà çîõèîë, ä¿ðñëýõ óðëàã, óðàí áàðèëãà, õºãæèì , 

                2. Ñóóðü áà õàâñðàãà øèíæëýõ óõààí 

                3. Òåõíèê áà òåõíîëîãè áàéíà.

                ¯¿íýýñ ¿¿äýæ ñîíèí ñýòã¿¿ë, ðàäèî òåëåâèçèéí õºòºëáºð óðàí ñàéõíû áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýëáýð÷èëñýí ìýäëýã, ãýãýýð¿¿ëýõ áà áîëîâñðîëûí ìýäëýã îëãîõîä ÷èãëýñýí áóëàí õóóäàñ áàéäàã íü èéì ó÷èðòàé þì. Ñýòã¿¿ë ç¿éí à÷ààð ìýäëýã áà ñî¸ë íü õàìãèéí ºðãºí îëîí ò¿ìýíä õ¿ð÷ áàéäàã þì. Åðòºíöèéí õàìãèéí áºãë¿¿ ºíöºã áóëàíä ÷ óðàí ñàéõíû áîëîîä ýðäýì øèíæèëãýýíèé õýëáýð÷èëñýí ìýäýýëýë, ñóðãàëòûí áà áîëîâñðîëûí, òåõíèêèéí áîëîîä áóñàä ìýäëýãèéã ãàãöõ¿¿ ñýòã¿¿ë ç¿éí òåõíèêèéí õ¿÷ýýð õ¿ðãýæ ÷àäíà. Òåëåâèçèéí à÷ààð óðàí çóðãèéí ãàëåðåé, êèíî òåàòðûí òîãëîëò, ñïîðòûí óðàëäààí òýìöýýíèéã  ¿çýæ áàéãàà íü ñýòã¿¿ë ç¿éí ñî¸ë áîëîâñðîëûí ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëæ áàéãàà íýãýí íîòîëãîî þì.Á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí ñî¸ëûí ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷èëàõ ÿâäàë ñýòã¿¿ë ç¿éí ìàø ÷óõàë ¿¿ðãèéí íýã þì. Ýíý á¿õíèéã õèéõýä ñýòã¿¿ë÷èéí  ìýðãýæëèéí óð ÷àäâàðààñ  èõýýõýí øàëòãààëíà. Õ¿í  àìûíºðãºí ¿å äàâõàðãà  ñî¸ëûã õ¿íäýòãýõ ¿çëýýð õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ò¿¿íèé àðâèí ñàíä íýâòðýõ ýðìýëçëýëèéã òºð¿¿ëýõýä ðàäèî òåëåâèçèéí óðàí ñàéõíû õºòºëáºð ìàø ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ñàéí äóðûí óðàí ñàéõàí÷äûí àâúÿàñ áèëãèéã õºãæ¿¿ëýõ, äýëãýð¿¿ëýõ, ò¿¿õ äóðñãàëûí ç¿éëèéã ñýðãýýõ, òåõíèêèéí á¿òýýëä ñóðàëöàõ, ººðººð õýëáýë ÿíç á¿ðèéí çîõèîí á¿òýýõ àæëûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõýä ñýòã¿¿ë ç¿é á¿õ òàëààð òóñëàæ áàéõ ¸ñòîé þì. Ñî¸ë áîëîâñðîëûí ¿¿ðãèéí äîòîð çàð ñóðòàë÷èëãàà áà ëàâëàãààíû ¿¿ðýã áàñ îðäîã. Çàðèì ìýäýýëëèéã ìàãàäëàí òîäðóóëàõ ¿ã õýëýõ ñî¸ë, õ¿íñíèé ç¿éëèéã áýëòãýõ ÿíç á¿ðèéí àðãà ãýð àõóéí àðèóí öýâýð, ÷ºëººò öàãàà çºâ ºíãºðººõ çýðýã àõóéí á¿õ ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõýä çàð ñóðòàë÷èëãàà áà ìàãàäëàí ëàâëàõ ¿¿ðýã îíöãîé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ðåêëàì íü ìýäýýëëèéí íýã òºðºë þì. ªºðººð õýëáýë áàðàà òàâààð, ¿éë÷èëãýý çýðýã àñóóäëààð ºã÷ áóé ìýäýýëýë áîë ìºí ë çàð ñóðòàë÷èëãàà þì. Ñîíèí ,ðàäèî ,òåëåâèç íü çàð ñóðòàë÷èëãààíä òýðã¿¿ëýõ áàéð ýçýëíý. Ðåêëàì íü ñýòã¿¿ë ç¿é îðøèí áàéõ àñàð èõ ýõ áóëàã þì. Ðåêëàìã¿éãýýð ÎÍÌÕ îðøèí òîãòíîõã¿é. Áàðàà òàâààð ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé ìýäýýëýë çàð ñóðòàë÷èëãàà íü õýðýãëýã÷èäýä þóã ÿàæ ñîíãîæ àâàõ âý?, ñî¸ëòîé õýðýãëýãýý á¿ðýëäýí òîãòîõîä òóñëàäàã þì. Ñóðòàë÷èëæ áàéãàà áàðàà òàâààð ¿éë÷èëãýý íü áîäèò áàéäàëòàé çîõèöîõã¿é áîë õýðýãëýã÷äèéã ãîìäîîñîí ÿâäàë áîëæ çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé ìýäýýëëèéí íýð õ¿íäèéã àóäèòîðèéí äîòîð àëäàõàä õ¿ðãýæ áîëíî. ̺í çàð ñóðòàë÷èëãàà íü ¿çýë ñóðòëûí ¿¿ðýãò îðäîã þì.

                Ñýòã¿¿ë ç¿é íü àìðààõ àëæààë òàéëàõ ¿¿ðãèéã áàñ ã¿éöýòãýíý. Ýíý íü àóäèòîðèéã àìðààõ, óðàí ñàéõíû òààøààëàð õàíãàõ, ÷ºëººò öàãèéã çºâ ºíãºðººõ, àëæààë òàéëàõàä á¿õ òàëààð òóñëàõ ¸ñòîé. ¯¿íä õºãæèì, õºíãºí õÿëáàð ¿ç¿¿ëáýð, öèðêèéí øóóä íýâòð¿¿ëýã, ñïîðò, êèíî,õºãæèëòýé òýìöýýí ýíý á¿õýí íü àìðààõ àëæààë òàéëàõ ñýòã¿¿ë ç¿éí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéãàà íü òýð. Ñýòã¿¿ë ç¿é íü çàâõàé çàéäàí ÿâäàë, õ¿÷èðõèéëýë, àéìøèã, õ¿íèé ñýòãýë ñàíààíä äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ, àëèâàà õºòºëáºð ãàðàõààñ çàéëñõèéõ õýðýãòýé.

               

 Ñýò㯯ë ç¯éí øóóä çîõèîí áàéãóóëàõ ¯¯ðýã:

                Ñýòã¿¿ë ç¿é íü ºðãºí îëîí àóäèòîðèä õàíäàæ íèéòëýë íýâòð¿¿ëãýý ãàðãàõäàà íèéãìèéí äîòîð áîëæ áóé ÿíç á¿ðèéí ¿çýãäýë þìñûí òóõàé ñàíàë ä¿ãíýëòýý õàìòàä íü õ¿ðãýæ áàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü îëîí ò¿ìíèé óõàìñàð þóíû ºìíº íèéãìèéí ñàíàà áîäëûã òºëºâø¿¿ëýõ çàéëøã¿é õýðýãòýé. Ñîíèí ðàäèî òåëåâèçèéí ðåäàêöè àóäèòîðîîñ èðæ áóé çàõèäàë óòñààð ºãñºí ñàíàë áîäëûã àíõààðàëòàé õ¿ëýýí àâàõûí çýðýãöýý òóõàéí àñóóäëààð óëñ òºð÷ ýðäýìòýä, èíæåíåð, çàñàã òºðèéí àëáàí õààã÷èä, àæ àõóéí õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà áîäëûã íèéòýä õ¿ðãýõ ¿¿ðãèéã äàâõàð õ¿ëýýíý. Äýýð äóðäñàí àóäèòðîðèéí ñàíàà áîäîë íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí äàâõðàãûí áîäîë ñàíàà íü íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí àñóóäàëä ä¿ãíýëò õèéõ, ïðàêòèê òàëààñàà çàðèì ñàíàëûã äýâø¿¿ëñýí ç¿éë¿¿ä áàéäàã. Õýðâýý ñýòã¿¿ë ç¿éí äýâø¿¿ëñýí àñóóäàë àóäèòîðèä õ¿ðñýí áîë òýä íààøòàé þì óó ¿ã¿éñãýñýí ýñâýë ø¿¿ìæëýëòýé õàíäñàí áàéäàë õàðàãääàã. Ñýòã¿¿ë ç¿é áîë óëñ îðîíä äºðºâ äýõ çàñàãëàëûí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëíý ãýäýã íü çºâõºí îëîí ò¿ìíèé óõàìñàð òºäèéã¿é íèéãìèéí òîãòîëöîîòîé õàðèëöàõäàà çîõèöóóëàí ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéäàã þì. ĺðºâ äýõ çàñàãëàë ãýäýã áîë ñýòã¿¿ë÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðèì ÷èãëýëä òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéäàã.

                Ñýòã¿¿ë ç¿é áîäèò ïðàêòèê àìüäðàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, àìüäðàëûí àëü õýñýãò áàéäàë ÿìàð áàéãààã àâ÷ ¿çýæ ,ýåðýã áà ñºðºã ä¿ãíýëò ãàðãàæ ò¿¿íèéã äàãàëäóóëàí ººðèéí ñàíàà  áîäëûã èëýðõèéëæ íèéãìèéí òîãòîëöîîíû ¿éë àæèëëàãààíä çàðèì òàëààð ãàðñàí àëäààòàé  øèéäâýðèéã çàñàõ, áîëèóëàõ ýñâýë øèéäâýðèéã  õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýã íºëººã ¿ç¿¿ëæ ÷àääàã.

                Ñýòã¿¿ë ç¿é íü óëñ îëîí íèéòèéí áà õóâèéí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí áàéãóóëëàãûí àëáàí ¸ñíû áàðèìò áè÷èã áà øèéäâýðò ýåðýã õàíäëàãà áàéíà ãýæ ¿çâýë ò¿¿íèéã íü õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñëàõ, ñºðºã õàíäëàãà áàéâàë ò¿¿íèéã çàñàõ õ¿ðòýë àðãà õýìæýý àâàõàä íºëººëäºã þì.

  

“Ардчилал, шинэчлэлийн үеийн сэтгүүл зүйн боловсрол, өнөөгийн байдал”

“Ардчилал, шинэчлэлийн үеийн сэтгүүл зүйн боловсрол, өнөөгийн байдал”

ХИС-ийн Сэтгүүл зүй, медиа технологийн тэнхмийн эрхлэгч, доктор, дэд проф Д.Дагиймаа

Манай сэтгүүл зүйн салбарт 1960-аад оныг хүртэл курс дугуйланд суусан, дагалдан суралцсан эсвэл бичиж туурвих авьяастай өөр мэргэжлийн хүмүүс голлон ажиллаж байв.  1950-иад оноос ЗХУ-ын Москва, Ленинград, Болгар, ХБНГУ-д сэтгүүлчийн мэргэжилд суралцуулах ажил эхэлж, тэд 1960-аад эхэн үеэс сэтгүүл зүйн салбарт ажиллах болжээ. 1960-1960 оны хичээлийн жилээс МУИС-ийн хэл бичгийн факультетийн дэргэд сэтгүүлч мэргэжлээр  анх удаа оюутан элсүүлж, 1962-1963 оны хичээлийн жилд Нийгмийн ухааны факультетийн харьяанд Сэтгүүл зүйн тэнхим байгуулагдсанаар манай оронд сэтгүүл зүйн сургалт эхэлсэн байна. Тус тэнхмийг 1967-1977 онуудад МАХН-ын ТХ-ны дэргэдэх Намын дээд сургуульд шилжүүлж тэнд 6 удаа төгсөлт хийсэн юм.  Мөн 1971-1972 оны хичээлийн жилээс  эхлэн Улаанбаатар хотын Намын хорооны дэргэдэх Марксизм-Ленинизмын оройн их сургуульд сэтгүүлчийн анги нээж 1987 оныг хүртэлх хугацаанд нийт 370 гаруй хүнийг төгсгөжээ.

2000 оны байдлаар, өөрөө хэлбэл  40 жилийн хугацаанд МУИС-иас 499, багш-ёэтгүүлч 13, Намын дээд сургуулиар 144, Марксизм-Ленинизмийн оройн их сургуулиар 370 гаруй, гадаадын их дээд сургуулиар 240 гаруй, нийт 1230 шахам сэтгүүлч бэлтгэжээ.    МУИС-д сэтгүүлч бэлтгэх болж, мэргэжлийн  тэнхим байгуулсан нь манай  орны бусад дээд сургуулиар сэтгүүлч бэлтгэх, сургалт заах аргын нэгдсэн журам боловсруулахад чухал суурь болсон юм.

1990 оноос хойш улсын болон хувийн их, дээд сургуулиуд сэтгүүлч мэргэжлээр сургалт явуулж эдгээр сургуулиудад мянга шахам оюутан суралцаж байна. 2006 оны байдлаар 22 их, дээд сургууль сэтгүүлч бэлтгэж байв. Олон сургууль байгаа нь өрсөлдөөн гүнзгийрч сургуулийн чанарт нөлөөлөх сайн талтай боловч нөгөө талаасаа сургалтын чанарт сөрөг байдал гарч байна. Мэргэжлийн багш дутмаг, сургалтын үндсэн баримт бичгүүд  бүрэн боловсроогүй, материаллаг  бааз хангалтгүй, зайлшгүй үзэх мэргэжлийн хичээлүүдийг огт заадаггүй буюу ор нэр төдий болгодог дутагдал түгээмэл байна. Ийм байдалд дүн шинжилгээ хийх зорилгоор 1998 онд МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхмээс Соросын сангийн  ивээлээр “Сэтгүүл зүйн сургалтын өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв” сэдэвт судалгааны төсөл хэрэгжүүлсний үндсэн дээр сэтгүүл зүйн сургалтын агуулгыг шинэчилж, түвшинг ойртуулах  явдал гол байгааг тогтоожээ.

1990 оноос өмнө Монголын болон гадаад орнуулын коммунист хэвлэлийн түүх, намаас хэвлэлийг удирдах арга барил гэх мэт хичээлийг олон цагаар үздэг номлолын шинжтэй сургалт давамгайлж байсан бол өнөөдөр эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй, экологи, социологи, менежмент гэх мэт шинэ чиглэлийг сургалтандаа түлхүү оруулах болсон юм.

Өнөөдрийн байдлаар сэтгүүлч бэлтгэдэг 18 сургууль байна.

1.    МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхим, МУИС-ын харьяа Улаанбаатар сургууль

2.    МУБИС

3.    СУИС-ийн харьяа Радио, телевизийн сургууль

4.    Хүмүүнлэгийн ухаан их сургууль

5.    “Отгонтэнгэр” ИС

6.    “Идэр” ДС

7.    “Зохиомж” ДС

8.    “Их Монгол” ДС

9.    “Улаанбаатар-Эрдэм-Оюу” ДС

10.  Их Засаг ИС-ийн харьяа Монголын Рояль академи, харьяа “Харцага” сургууль

11.  ”Номун далай” ДС

12.  “Сэтгүүлч” коллеж

13.  “Орхон” ИС

14.  Олон улс судлалын ДС

15.  “Соёл”эрдэм” ДС

16.  “Түгээмэл” коллеж

17.  Утга зохиол, нийгмийн ажилтны ДС

18.  Кино урлагийн ДС

Монголын сэтгүүл зүйн сургалтын өнөөгийн байдал, ñóðãàëòûí агуулга, тулгамдсан асуудлуудыг тодîðõîéëîõ, öààøèä сэтгүүл зүйн багш, судлаачдын оролцоотойгоор сэтгүүл зүйн сургалтын стандартыг боловсронгуй болгохын òóëä ХУИС-ийн Сэтгүүл зүй, медиа технологийн тэнхмээс “Ñýòã¿¿ë ç¿éí сургалтын асуудалд” ñóäàëãààг явуулсан юм.

Мэргэжлийн чиглэлийн  хувьд

a.    Сэтгүүлч                                                        12

b.    Олон улсын сэтгүүлч                                              6

c.    Орчуулагч- сэтгүүлч                                                5

d.    Орчуулагч-олон улсын сэтгүүлч               1

e.    Сэтгүүлч, утга зохиолын ажилтан             1

f.     Радио телевизийн сэтүүлч                          1

Төгссөн мэргэжилтний тоог нарийвчлан гаргах оролдлого хийсэн боловч амжилтай болсонгүй. Учир нь сургуулиуд төгсөгчдийн судалгааг нарийвчлан хийдэггүй ба төгсөгчдийн 70 орчим хувь нь мэргэжлийн ажлаа хийдэг гэсэн хариултыг  сургуулиуд өгч байна. Одоо дээрх сургуулиудад сэтгүүлч мэргэжлээр 1600 гаруй оюутан сэтгүүлч мэргэжлээр суралцаж байна.

Сургуулиуд бусад сургуулиас ялгарах давуу талаа дараах байдлаар тодорхойлж байна.

a.     Гадаад хэлийг түлхүү үздэг                             5

b.    Практик давамгайлсан сургалттай                   10 байна.

                                                           

Эндээс үзвэл сургуулиуд сургалтын чанараа  сайн гэж үздэг байна. харин сургалтын чанар муу байгааг элсэгчдийн чанартай холбож байна.

Сэтгүүл зүйн сургуулиудад нэн шаардлагатай байдаг студитэй эсэх

Радио студитэй                                                         0

Теле студитэй                                                           7

Радио, теле студитэй                                               4

Студигүй                                                                    7

Сэтгүүл зүйн салбарын тулгамдсан асуудлыг дараах байдлаар тодорхойлж байна

—  Сэтгүүл зүйн сургалтын гол мөрийн хөтөлбөр болох стандартыг дахин шинэчлэх 

—  Практик давамгайлсан сургалтыг хэрэгжүүлэх

—  Сургалтын материаллаг баазыг сайжруулах

—  Сурах бичиг, гарын авлагыг чанаржуулах

—  С ургалтын хөтөлбөрийг практикт ойр болгох    

—  Сэтгүүл зүйн багш нарын мэдлэгийг дээшлүүлэх

—  Элсэгчдийн суурь мэдлэгийг дээшлүүлэх

       Их дээд сургуулиудын сургалтын орчин, сургалтын чанарын талаар сэтгүүлч мэргэжлээр суралцдаг нийт оюутны сэтгэл ханамжийг тодорхойлох, цаашид сургуулийн захиргаа болон сэтгүүл зүйн тэнхимийн зүгээс оюутны суралцах нөхцөл бололцоо, сургалтын чанарыг сайжруулахын тулд хийх ажлын санал гаргах зорилгоор судалгаа явууллаа. Судалгаанд МУИС-ийн Сэтгүүл зүйн тэнхим МУИС-ийн харьяа Улаанбаатар дээд сургууль, МУБИС, Радио телевизийн дээд сургууль, Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль, Отгонтэнгэр, Идэр, Зохиомж, Их Монгол, Улаанбаатар-Эрдэм-Оюу, Их Засаг Их сургуулийн харьяа Монголын Рояль академи харьяа Харцага сургууль, Орхон, Олон улс судлалын сургууль, Соёл-Эрдэм, Утга зохиол, нийгмийн ажилтны дээд сургууль, Кино урлагийн дээд сургууль, Түгээмэл, Сэтгүүлч коллеж зэрэг 17 их дээд сургуулийн 271 оюутан хамрагдсан бөгөөд анкетийн асуулт тарааж анхдагч эх сурвалжаас мэдээллийг авав.

       Хүйсийн хувьд 72 эрэгтэй, 199 эмэгтэй оюутан байсан байна. Судалгаанд хамрагдсан оюутнуудыг курсын хувьд авч үзвэл 15.9% буюу 43 нэгдүгээр курсын оюутан, 41.3% буюу 112 хоёрдугаар курсын оюутан, 27.5% буюу 69 гуравдугаар курсын оюутан, 15.3% буюу 47 дөрөвдүгээр курсын оюутан байв.

       Судалгаанд сэтгүүл зүйн ангид суралцаж байгаадаа сэтгэл хангалуун байдаг уу гэсэн асуултанд 55.7% хангалуун байдаг, 3.3% хангалуун биш байдаг, 37.6% дунд зэрэг, 3.4% мэдэхгүй гэсэн хариултыг өгсөн байна.

   

       Дээрх хариултаас үгүй, дунд зэрэг, мэдэхгүй, мөн тийм хэмээн хариулсан зарим оюутан сэтгэл дундуур байгаагийнхаа шалтгааныг дараах байдлаар хариулсан байгаа юм. Үүнд 125 оюутан давхардсан тоогоор саналаа өгсөн. Сэтгэл дундуур байгаагийн шалтгааныг дараах байдлаар тайлбарлажээ.

Дээрх  хоёр үзүүлэлтээс оюутнуудийн 50 гаруй хувь нь л сэтгүүл зүйн чиглэлээр суралцаж байгаадаа сэтгэл хангалуун байгаа, үлдсэн хэсэг нь сэтгэл дундуур, хангалуун бус байдаг гэсэн хариулт өгсөн нь оюутнуудын сэтгэл ханамж тааруу байгааг харуулж байна.       Сургуульдаа сэтгэл дундуур байдаг бол юуг нэрлэх вэ гэсэн асуулгад давхардсан тоогоор дараах байдлаар хариулсан байна.

Сэтгэл дундуур байдаг зүйлс	Эзлэх хувь
Гаднах зам талбай	49.6%
Номын сангийн үйлчилгээ	55.2%
Хичээлийн анги танхим	33.6%
Материаллаг бааз	39.2%
Спорт заал	28.8%
Интернет үйлчилгээ	34.4%
Мэргэжлийн лабортари	51.2%
Сургалтын албаны ажилчдын харьцаа	30.4%
Бусад	4%

Сэтгүүлзүйн тэнхимийн багш нарын багшлах ур чадварыг оюутнууд дараах байдлаар үнэлсэн байна.

Үүнээс сэтгэл дундуур байдаг оюутнууд дараах байдлаар тайлбарыг өгсөн ба нийт 90 оюутны саналыг харьцуулсан доорх үзүүлэлтийг гаргасан болно.

Сэтгүүлчийн ур чадвар дутмаг	27.8%
Багшлах ур чадвар дутмаг	35.6%
Хувь хүнийхээ хувьд таалагддаггүй	48.9%
Зан харьцаа муу	10%
Бусад	15.6%

             

Багш нартаа хир сэтгэл ханамжтай байдаг вэ гэсэн асуултанд 69.4% нь мэргэжлийн багш нартаа сэтгэл хангалуун байдаг гэсэн байна. Мөн түүнчлэн сэтгүүл зүйн багш нарын багшлах ур чадварын талаар 65% нь сайн гэсэн үнэлгээ өгсөн нь сайшаалтай. Гэхдээ үүний зэрэгцээгээр зарим багш нар оюутнуудаа шударга дүгнэдэггүй, харьцаа муу, хувь хүний хувьд таалагддаггүй, багшлах чадвар дутмаг зэрэг шалтгаанаар оюутнуудын сэтгэлд хүрдэггүй үзүүлэлт ажиглагдаж байна.